مقاله بررسی خواجه حافظ شیرازی

مقاله بررسی خواجه حافظ شیرازی در 19 صفحه ورد قابل ویرایش

خواجه حافظ شیرازی

(وفات سال 791 هجری)

خواجه شمس الدین محمد حافظ شیرازی فرزند بهاء الدین مشهورترین شاعر عارف ایرانی كه در قرن هشتم هجری (چهاردهم میلادی) میزیسته و یكی از بزرگترین شاعران ایران است كه معروف جهان شده اند.

درباب این استاد فناناپذیر و بی نظیر كه او را لسان الغیب و ترجمان الاسرار لقب داده اند اشارتهایی در بسیاری از كتابها مانند تذكره الشعراء دولتشاه سمرقندی كه بعد از فوت اوست تا مجمع الفصحا و ریاض العارفین تالیف رضاقلی خان هدایت همه مشتمل بر نام و شرح مختصری از حالات وی می‎باشد. و لیكن هیچیك از آنها مطالب مفصلی كه جزئیات احوال او را نشان بدهد ندارند. تنها اثر از معاصران حافظ كه مورد توجه و اهمیت قرار گرفته مقدمه ایست كه یكی از دوستان حافظ كه جامع اشعار او بوده، موسوم به محمد گلندام، نوشته، وی در آنجا پس از اطناب كلام در ذكر صفات شریفه و محبوبین او نزد خاص و عام و شهرت جهانگیری كه حتی در زمان حیات حاصل كرده و قوافل سخنهای دلپذیرش از فارس نه تنها بخراسان و آذربایجان بلكه به عراقین و هندوستان رفته چنین می نویسد:

«اما بواسطه محافظت درس قرآن و ملازمت شغل سلطان و بحث كشاف و مصباح و مطالعة مطالع و مفتاح و تحصیل قوانین ادب، و تحقیق دو اوین عرب، بجمع اشتات غزلیات نپرداخت و به تدوین و اثبات ابیات مشغول نشد و مسوداین اوراق اقل انام محمد گلندام عفی الله عنه ماسبق در درس گاه دین پناه مولانا و سیدنا استاد ابوالبشر قوام المله والدین عبدالله اعلی الله درجاته بكرات و مرات كه بمذاكره رفتی در اثنا محاوره گفتی كه این فرائد فواید را همه در یك عقد می باید كشید و این غرر درر را یك سلك می باید پیوست، تا قلاده جید وجود اهل زمان و تمیمه و شاح عروسان دوران گردد. و آن جناب حوالت رفع و ترفیع این بنابر نادرستی روزگار كردی و به عذر اهل عصر عذر آوردی تا در تاریخ سنه احدی و تسعین و سبعمائه (791 هجری) ودیعت حیات به موكلان قضا و قدر سپرد.»

اطلاع دقیقی از خانواده حافظ در دست نیست. جد حافظ را شیخ غیاث الدین و پدر وی را بعضی بهاء الدین و از اهل كوپای اصفهان و برخی كمال الدین و از مردم تویسركان نوشته اند. در شغل پدر و اجداد او نیز اختلاف است: ریاض العارفین آنان را از علما و فضلا می داند و تذكرة میخانه نویسد: شغل پدر او تجارت و صاحب ثروت و مكنت بود. جد حافظ یا پدر وی از مسقط الرأس خود در زمان اتابكان فارس عازم شیراز شد و در آن شهر توطن گزید. مادر او بگفته عبدالنبی مولف میخانه از مردم كازرون بود ودر محلة دروازه كازرون شیراز خانه و مسكن داشته. پس از وفات پدر خواجه سه پسر از او بجا ماند كه كوچكترین آنان محمد بود. برادران مدتی باهم زیستند و سپس جدا شدند و فقر و مسكنت بر ایشان مستولی گشت. از دو برادر یكی را حافظ خود بنام «خواجه خلیل عادل» می خواند و شاید «خلیل الدین عادل» نام داشته است. حافظ ماده تاریخ ذیل را بیاد او گفته:

بقرآنی كه اندر سینه داری

همچنان كه مولوی شبلی نعمانی اشاره كرده است فرق مابین حافظ با غالب مدیحه سرایان بزرگ مانند انوری و ظهیر فاریابی و سلمان ساوجی و دیگران آنست كه وی هیچوقت وسایل خوار و فرومایه برای جلب مال و كسب معاش بكار نبرده و نه مانند آنان وقتی كه مدح مؤثر نمی افتاده به هجو سرایی می پرداخته است. دیگر از خصوصیات حیات وی علاقه قلبی اوست به شیراز موطن وی كه هیچوقت از مدح آب ركناباد و گلگشت مصلی خسته نمی شد و در وصف آنها می سرود:

بده ساقی می باقی كه در جنت نخواهی یافت

كنار آب ركناباد و گلگشت مصلی را.

و نیز می گفت:

فرق است ز آب خضر كه ظلمات جای اوست

تا آب ما كه منبعش الله اكبر است.

هر چند اشعار حافظ سرودهایی است در وصف گل و بلبل و می و معشوقه و غالباً از جمال ازلی كه تمام اشیا نیك و دلپذیر عكسی از چهره اوست سخن گفته ولی گاهگاه از بزرگان و رجال و علما كه در ظل حمایت ایشان می زیسته است نیز نام می‎برد از آن جمله اند : حاجی قوام الدین حسن، خواجه جلال الدین، شاه یحیی، نصرت الدین كه علاوه بر سلاطین سابق الذكر در اشعار او یاد شده اند. اگرچه وی در همه فنون شعر مانند مثنویات و مقطعات و قصاید و رباعیات آثاری از خود گذاشته لیكن در فنی كه به مرتبه كمال رسیده است همانا غزل سرایی می‎باشد. دیگران كه بعد از وی در این رشته سخن گفته اند مانند صائب و سلیم و عرفی همه برهانی قاطع بر نهایت كمال و برتری او هستند. از میان كسانیكه به این نكته اشاره كرده اند سرگور ازلی در كتاب «یادداشت های تاریخی در باب شعرا ایران» صفحه 23 از همه بهتر می‌گوید: «سبك سخن وی روشن و متناسب و بی عیب است و مراتب كمال علم و بلوغ دانش او را نشان می‎دهد كه چگونه بر باطن و حقایق اشیا مانند ظواهر امور بصیرت مغان «مرشد معنوی» می‎باشد. برای خواننده انگلیسی زبان كه بخواهد این سبك تحقیقی را پیروی كند باید به ترجمه انگلیسی نثری كاملی كه ویلبرفورس كلارك از دیوان حافظ كرده است به انضمام حواشی فراوان و یك شرح مفصل جامع آن ، رجوع كند. در باب معنوی رمزی اصطلاحات و اشارات شعرا صوفی یا صوفی نمای ایران، كتاب نفیس و محشای ترجمه گلشن راز شیخ شبستری طبع وینفلد و همچنین كتاب كوچك مرحوم پروفسور پالمر موسوم به عرفان در شرق دو كتاب نافع و سودمند است كه به هر دو مراجعه می‎توان كرد و برای دانستن اصل و مبادی و صفات عامه تصوف خواننده را حواله می كنیم به فصل سیزدهم (صفجه 416) از جلد اول كتاب نویسنده موسوم به تاریخ ادبی ایران.

از مطالبی كه انحصاراً درباره دیوان حافظ قابل توجه است موضوع رواج تفأل بدانست. فال گرفتن از دیوان حافظ سنتی تازه نیست بلكه از دیرباز در میان آشنایان بدین دیوان- از فارسی زبانان و غیرآنان- متداول بود. و چون در هر غزلی از آن می‎توان به هر تاویل و توجیه، بیتی و عبارتی را حسب حال تفأل كننده، یافت، بدین سبب گوینده دیوان را «لسان الغیب» لقب داده اند.

آرامگاه حافظ در باغ زیبایی در شیراز واقع شده است كه به حافظیه معروف است و این مقبره را ابوالقاسم بابر تزیین كرده و در وقتی كه به سال 856 هجری (1452 میلادی) به شیراز آمد ساختن آن مقبره را به مولانا محمد معمائی رجوع فرمود رجوع به دولتشاه صفحه 308 شود. در ازمنه اخیره آن مقبره را كریم خان زند كه یكی از بهترین پادشاهان ایران بوده است مرمت كرده و بر زینت و جمال آن بیفزوده است و سنگی كه هم اكنون بر روی قبر حافظ قرار دارد به امر آن پادشان از یك پارچه مرمر بسیار زیبا تراشیده شده و در آنجا نصب كرده اند و بعضی ابیات این غزل بر آن منقوش است.