مقاله آبخیزدازی

مقدمه

مرتع و آبخیرداری یكی از رشته های تحصیلات عالی در نظام آموزش عالی كشور می باشد. در این رشته مقاطع تحصیلی كاردانی، كارشناسی، كارشناسی ارشد و دكتری دانشجو تربیت می شود. در پایان هر یك از مقاطع تحصیلی یاد شده دانشجو آزموده های خود را در غالب یك كار عملی كه نمودی از توانمندی او در بكارگیری دانش كسب شده در رشته مربوطه می باشد بكار گرفته و نتایج آن را تدوین می نماید. گزارش پیش رو مربوط به دوره ای است كه تحت عنوان كارورزی با هدف آشنایی و همچنین بكار گیری آموخته های علمی در این مقطع تحصیلی انجام شده است.  این كارورزی در بخش تحقیقات مرتع مؤسسه تحقیقات جنگلها و مراتع كشور انجام رسیده است. دوره كاروزی مورد نظر طی 350 ساعت كاری صورت گرفته و در آن بررسی های عملی در خصوص سوابق برخی از مسائل مراتع ، بررسی موردی در خصوص جو ، فنولوژی تعدادی از گونه های مرتع، تبدیل دیمزارهای كم بازده، اصلاح نباتات به روش پلی كراس و موضوعات موردی كه در بازدید از ایستگاه تحقیقات همند آبسرد انجام و در این گزارش ارائه شده است.

مرتع

تعاریف

تعاریف مختلفی برای مرتع به کار رفته که درذیل به چند نمونه اشاره میشود:

1- کلیه اراضی که دارای پوشش طبیعی بوده و به نحوی خوراک دام ازآن تامین میشود و تجدید حیات آن به طور طبیعی انجام می پذیرد و همچنین قسمتی ازاراضی که برای تجدید حیات پوشش گیاهی طبیعی آن انسان دخالت نموده مرتع نامیده می شود.

2-اراضی مرتعی مناطقی ازکره زمین است که به دلایل محدودیتهای

فیزیکی(بارندگی کم و نا منظم کوهستانی وصخره ای بودن - زهکشی ضعیف - درجه حرارت پایین و...) برای کشاورزی نامناسب بوده ولی برای تغذیه دام و تهیه فراورده های چوبی و آب و وحوش مهیا میباشد.

3- طبق آیین نامه اجرای قانون ابطال اسناد فروش و رقابت آب واراضی موقوفه مورخ3/2/74 هیات وزیران مرتع زمینی است اعم ازکوهودامنه ویا زمینی مسطح که در آن نباتات علوفهای به طورطبیعی روییده ودر هرهکتار آن حداقل تعلیف سه راس گوسفند یا معادل آن از دامهای دیگردریک فصل چرا امکان پذیر باشد.

4- طبق بخشنامه ابلاغی شماره11014/ص/10 مورخ 7/6/73 وزیر جهاد مرتع زمینهایی است اعم از کوه یا دامنه یا زمین مسطح که در فصل چرا دارای پوششی از نباتات علوفه ای خودرو بوده وبا توجه به سابقه چرا عرفا مرتع شناخته شده و مورد چرای دام قرار می گیرد. اراضی آیش اگر چه پوشش نباتات علوفه ای داشته باشند مشمول تعریف نیستند.

5-مرتع شامل اراضی با پوشش گیاهی طبیعی که هیچگونه عملیات کشاورزی درآن صورت نمی گیرد.تنها اقدامات اصلاحی مانند بذر پاشی-کودپاشی و یا بوته کاری در جهت تقویت گونه های موجودصورت می گیرد.

        چنانچه تعدادی درخت یا درختچه بصورت پراکنده دراین اراضی موجود باشد مراتع مشجر ودر صورت غالب بودن درخت دراین مناطق(وجود درختان به تعداد زیاد)این اراضی جنگل نامیده میشوند.

6-مرتع عبارتست ازسرزمینی که کلیماکس یا توان طبیعی جامعه نباتی آن مرکب ازعلفی ها-گیاهان علفی شکل گیاهان مرتعی پهن برگ وبوته های قابل چرای دام بوده وازنظر کمیت با استمرارچرای دام قابل توجیه باشد.مراتع شامل علفزارهای طبیعی-ساوانای طبیعی-سرزمین های مرطوب با پوشش مناسب برای چرای دام وسایرسرزمینهایی است که جوامع طبیعی آن غذای دام وحیات وحش را تامین مینماید.

1-مراتع مشجر:درمواردی که مراتع دارای درختان جنگلی خودرو باشد مرتع مشجرنامیده میشودمشروط بر اینکه حجم درختان موجود در هر هکتار از حوزه آستارا تا حوزه گلیداغی بیش از 50 مترمکعب ودر سایر مناطق ایران بیش از20 متر مکعب باشد.

مدیریت مرتع

تاریخچه مدیریت مرتع

          تعیین زمان دقیق برای ظهور مدیریت مراتع به عنوان یک حرفه قابل بحث است ولی می توان گفت که در دنیای امروزتقریبا از سال 1890  مدریت فرموله شد و اولین کسانی که نوشته هایی در زمینه مسایل مربوط به چرای دام ها در اراضی مرتعی ارائه دادند آقایان اسمیت-وبنتلی درغرب تگزاس واکالویل در شمال غربی آمریکا بودند و به تدریج افرادی چون نلسون و دو تن وکندی نیز شروع به کار نمودند.

اولین سیستم پیشنهادی در مورد چرای دامها در اراضی جنگلی هندوستان در سالهای 1891 و1894 شروع گردید وبا ملاحظه منابع مرتعی و جنگلی مقرراتی در مورد چرای دامها تنظیم گردید استودارت و آمار و اطلاعات نشان می دهد که تحقیق در زمینه مرتع در اواخر قرن نوزدهم توسط بنتلی و همکارانش در چند لر و تگزاس شروع گردید و از اوایل قرن بیستم تحقیقات مرتع با ایجاد اداره مرتع در سال 1903 در آریزونای جنوبی جان تازهای گرفت وسپس با تاسیس اداره جنگل آمریکا بر تعداد ایستگاههای ایالتی افزوده وکار برروی مسائل مرتعی بطور جدی دنبال شد.

استودارت و همکاران بیان می دارند اولین دوره آموزشی مدیریت مرتع در اوایل قرن بیستم در تعدادی از دانشگاههای غرب صورت گرفت   ولی در سال 1916 برنامه آموزش مدیریت مرتع در دانشگاه ایالتی مونتانا پی ریزی گردید وسپس جامعه متخصصان مدیریت مرتع آمریکا در سال 1948 تاسیس گشت درست است که شکل نوین مدیریت مرتع و ابداع لغات حرفه ای این رشته در آمریکا صورت گرفت ولی ریشه های این حرفه به تاریخ اولیه انسان هوموساپیینس بر می گردد.

یک اراضی وگیاهان در یک منابع,دام ,زیرا عناصر مدیریت مرتع یعنی انسان اکولوژیک به هم وابسته اند وریشه اش مربوط به زمان حاضر نیست.

در دوران باستان در مورد جنگل و مرتع وآب کلا در مورد منابع طبیعی بعد از بوجود آمدن مراکز تمدن از دیر باز مقرراتی وجود داشته است در مصر- بابل- ایران- چین –هند- یونان و روم مقرراتی وجود داشته که کم وبیش به روابط انسان و منابع طبیعی مربوط می شده است. آیین زرتشت از سه هزار سال قبل مقررات روشن و قاطعی در مورد چگونگی استفاده از منابع طبیعی ارائه داده است.

ایرانیان از نخستین کسانی بودند که در زمینه حفظ محیط زیست مقرراتی واضح وروشن وضع کرده اند.تحقیقات مرتع در ایران نیز از سال 1338 شمسی بنیان نهاده شد.

ابتدا مطالعات گیاهشناسی و بوم شناسی توسط کارشناس سازمان خواروبار و کشاورزی(فائو)وبا کمک کارشناسان ایرانی در استان خوزستان آغاز شد برای تمرکز کارهای تحقیقاتی در زمینه های مختلف مرتع مرکز بررسیهای مراتع همند آبسرد در منطقه نیمه استپی کشور(درمحدوده شهر دماوند)تاسیس شد. برای گسترش مطالعات در استان تهران واستان مرکزی جمعا 17 قرق یا ایستگاه فرعی تحقیقاتی و در استانهای اصفهان – چهارمحال و بختیاری وفارس هم تعداد شش قرق با ایستگاه فرعی تحقیقاتی دایر گردید وبا تاسیس موسسه تحقیقات منابع طبیعی (موسسه تحقیقات جنگلها و مراتع فعلی) در سال 1347 فعالیتهای گسترده ای در پاره ای از نقاط کشور آغاز شد.

بررسی سوابق تحقیقات

از بین تحقیقات انجام شده برروی گونه های مورد مطالعه در داخل کشور که عمدتا توسط موسسه تحقیقات جنگلها و مراتع انجام گرفته است بطور خلاصه مطالبی بیان می گردد هرچند که در فصول مربوط تشریح و مقایسه لازم به عمل آمده است:

تحقیقات انجام شده در زمینه گیاهشناسی

- ملکپوربهروز وپرویز باباخانلو1365 :ترجمه مقاله تحقیقاتی آرتورگرانکوئیست-درخصوص مطالعه گونه های درمنه درشمال ایران وتهیه کلید راهنما جهت شناسایی و معرفی آن اقدام شده است.

-مظفریان ولی ا... 1367:به تحقیق درزمینه بررسی وشناخت درمنه های ایران و خصوصا معرفی گونه های شناخته شده این جنس ورویشگاههای آن پرداخته اند.

ب- تحقیقات انجام شده درزمینه مرتعداری

- پیمانی فرد بهرام1360: به تحقیق در زمینه معرفی گیاهان مهم مرتعی وراهنمای کشت آنهاپرداخته اند که شرایط رویشگاه ونحوه کشت درفصلهای مربوط درج شده است.

 - آریاوند احمد1363 : به تحقیق درباره نقش گیاه درمنه دراحیای مناطق خشک و نیمه خشک جنوب غرب اصفهان پرداخته اند که درفصل چهارم این بررسی آمده است.

ج- تحقیقات انجام شده در زمینه ارزش علوفه ای وداروئی:

- محقیقین موسسه تحقیقات جنگلها ومراتع 1366 به تحقیق در زمینه ارزش غذایی علوفه حاصل از گونه های دست کاشت مرتعی درتولید گوشت قرمزپرداخته و به مقایسه پروتیین گونه ها پرداخته که میانگین پروتیین گونه های درمنه بین لگوم وگراس قراردارد.

- محمدی محدرضا 1368: به تحقیق فیتوشیمی وفارماکوگنوزیکی تعدادی ازگونه های مرتعی پرداخته است.   

معرفی موسسه تحقیقات جنگلها و مراتع

هر گونه برنامه ریزی و تصمیم گیری برای توسعه بخش منابع طبیعی , مستلزم اقدامات و فعالیتهای مستمر و جدی پژوهشی در راستای شناخت دقیق و همه جانبه عناصر و مولفه های موثر در منابع طبیعی تجدید شونده نظیر پوشش گیاهی, آب و خاک , اقلیم و انسان می باشد. از طرفی توسعه , حفظ, احیا و بهره برداری از منابع نیز نیازمند مدیریت کارا و پایدار در عرصه ها و همچنین بکارگیری دانش فنی و فن آوری روز و استفاده از تجارب گذشته است. با این هدف و به موجب مصوبه آذر ماه سال 1348 مجلس شورای ملی وقت, قانون تشکیل موسسه تحقیقات منابع طبیعی جهت اجرا و تاسیس موسسه تحقیقات جنگلها و مراتع به وزارت منابع طبیعی ابلاغ گردید. بر اساس این قانون به وزارت منابع طبیعی وقت اجازه داده شد به منظور تحقیق و مطالعه و تمرکز تحقیقات مربوط به آن قسمت از منابع طبیعی کشور که طبق قانون به عهده وزارت مذکور موکول گردیده, موسسه ای به نام موسسه تحقیقات منابع طبیعی را تاسیس نماید. بدین ترتیب هسته اولیه موسسه تحقیقات جنگلها و مراتع کشور با هدف تحقیق در زمینه های مختلف جنگل , مرتع, آبخیزداری و حفاظت خاک و تثبیت ریگهای روان در اواخر نیمه دوم دهه 40 شکل گرفت و محل آن کیلومتر 15 تهران - کرج می باشد.

. این موضوع در شرایطی تکوین یافت که درست یک سال قبل از آن دستورتاسیس باغ گیاه شناسی ملی ایران صادر شده بود. بعد از پیروزی انقلاب شکوهمند اسلامی ایران با ادغام موسسه تحقیقاتی منابع طبیعی و باغ گیاهشناسی ایران , کلیه وظایف تحقیقاتی در زمینه های منابع طبیعی تجدید شونده کشور به عهده موسسه تحقیقات جنگلها و مراتع گذاشته شد و زیر نظر سازمان تحقیقات کشاورزی و منابع وابسته به وزارت کشاورزی فعالیت خود راادامه داد.

همزمان با شروع فصل برنامه ریزی کشور یعنی برنامه پنجساله اول توسعه اقتصادی اجتماعی و فرهنگی (72-1368) و لزوم توسعه جهاد علمی در درون تمامی بخشهای اجرایی آموزشی و پژوهشی کشور و نیز بر مبنای ضروریات و فوریتهای موجود ساختار موسسه مورد بازنگری و تجدید نظر کلی قرار گرفت. در جریان این بازنگری, ساختار بخشی موسسه از چهار بخش تحقیقاتی موجود یعنی جنگل, مرتع, گیاهشناسی و بیابان زدایی به سطح هشت بخش ستادی ارتقا داده شد. بدنبال تصویب قانون تفکیک وظایف وزارتین جهاد سازندگی و کشاورزی در سال 1370 موسسه تحقیقات جنگلها و مراتع از سازمان تحقیقات کشاورزی و منابع طبیعی وزارت کشاورزی متنزع و به معاونت آموزش و تحقیقات وزارت جهاد سازندگی منتقل گردید.

2-مرتع غیرمشجرعبارت اززمینی است اعم ازکوه ودامنه ویا زمین مسطح که در فصل چرا دارای پوششی از نباتات مرتعی وعلوفه ای خودرو بوده و با توجه به سابقه چراعرفا مرتع شناختهمی شود اراضی که آیش هستند ولواینکه دارای پوشش نباتات مرتعی علوفه ای خودرو باشند مشمول تعریف نیستند.

جامعه مرتعداران نیز مراتع را چنین تعریف کرده است:کلیه اراضی دارای پوشش طبیعی به نحوی که خوراک دام از آن حاصل می شود وتجدید حیات آن بطور طبیعی انجام می پذیرد وهمچنین آن قسمتی از اراضی که برای کمک به تجدید حیات پوشش گیاهی طبیعی آن مراتع طبیعی اداره می نماید.

همچنین والنتاین:مرتع را شامل اراضی با پوشش طبیعی یا بذر کاری شده با گونه های  بومی وغیر بومی که علوفه مورد مصرف دام را تامین می نماید می داند.

اراضی وسیع که تولید عمده اش دام وفراورده های دامی است وتولید گیاهی آن اراضی بدون هیچگونه عملیات زراعی مانند شخم بدست می آید(استودارت1967). تصویر شماره یك نمای عمومی مرتع را نشان می دهد