مقاله نگرشی دوباره بر پژوهش‌های بازده آبیاری در جمهوری اسلامی ایران

مقاله نگرشی دوباره بر پژوهش‌های بازده آبیاری در جمهوری اسلامی ایران

چكیده

بازده آبیاری پروژه های آبیاری عبارت است از نسبت آب ذخیره شده در ناحیه ریشه در مزرعه به آب تأمین شده از منبع اصلی آبیاری كه در ایران مقدار آن بسیار كم گزارش شده است. یكی از      علت ها برای حصول مقادیر كم، روش نه چندان درستی است كه در اندازه گیری بازده كاربرد آبیاری مزرعه به كار گرفته شده است. با اصلاح روش تعیین بازده كاربرد آبیاری مقادیر قابل قبولی در حد حتی بیش از 70 درصد حاصل می گردد. همچنین طراحی و مدیریت نادرست آبیاری سطحی منجر به بازده پایین در مزرعه گردیده كه با اصلاح آنها بازده قابل قبولی حتی بیش از 70 درصد در مزرعه بدست می آید. بازده پروژه‌های بزرگ دز و یا درودزن در حد پایینی گزارش شده است ولی با توجه به مقادیر حجم آب آبیاری، بارندگی و حجم آب زهكشی در شبكه آبیاری و زهكشی مقادیر بازده پروژه‌ها بیش از 50 درصد تخمین زده می شود. با توجه به نگرش مجدد به بازده‌های كاربرد آب در مزرعه به نظر می رسد كه در شرایطی كه طراحی و مدیریت درستی برای آبیاری سطحی در مزرعه به كاربرده شود می توان از بازده 70 درصد برای تخمین نیاز آبیاری مزرعه استفاده كرد كه می تواند با بازده آبیاری بارانی رقابت نماید. با در نظر گرفتن مدیریت «كم آبیاری» مزرعه حتی می‌توان بازدهی بیش از 70 درصد را نیز برای تخمین نیاز آب آبیاری مزرعه به كار برد. با روش هایی از قبیل تحویل حجمی آب آبیاری به مزرعه آبیاری شبانه با طولانی كردن  جویچه‌های آبیاری، اعمال كم آبیاری در برنامه ریزی پروژه های آبیاری و استفاده از روش های آبیاری تحت فشار متناسب با نوع گیاه، آب و هوا، خاك و سطح آگاهی زارعین می توان از تلفات آب جلوگیری نمود. این روش‌ها فقط به عنوان نمونه ذكر شده است.

مقدمه

روش‌ها و سیستم‌های آبیاری ممكن است كه خوب طراحی نشوند و یا در صورت طراحی خوب ممكن است كه با مدیریت صحیح به كار برده نشوند. معیار ارزیابی روش‌ها و سیستم‌های آبیاری تعیین بازده آبیاری در اجزاء مختلف یك سیستم آبیاری است. بازده آبیاری عبارت است از عملكرد ایده آل هر جزئی از یك سیستم آبیاری به عملكرد واقعی آن. بنابراین با تعیین بازده‌‌های آبیاری در اجزاء مختلف یك سیستم آبیاری، مدیریت و نحوه طراحی روش‌ها و سیستم‌های آبیاری ارزیابی شده و در صورت مدیریت نامناسب و یا طراحی نادرست بایستی آنها را اصلاح كرد تا از هدر رفت آب آبیاری جلوگیری شود. با اصلاح طراحی و مدیریت روش های آبیاری، آب ذخیره شده را می توان برای تولید بیشتر محصولات كشاورزی به كار برد و در برنامه ریزی آینده برای تولید محصولات كشاورزی با محدودیت های آبی كمتری مواجه شد.

در تعیین بازده كاربرد آب در مزرعه برای روش های مختلف آبیاری مقدار آب ذخیره شده آب در ناحیه ریشه به عنوان عملكرد ایده آل و مقدار آب به كار رفته به عنوان عملكرد واقعی آن به حساب می آید. برای تعیین مقدار آب ذخیره شده در خاك از مقدار آب خاك قبل از آبیاری و بعد از آبیاری در ناحیه توسعه ریشه گیاه استفاده می شود. متأسفانه عمق ناحیه ریشه در اغلب طرح های پژوهشی تعیین بازده كاربرد آب در مزرعه كمتر از حد واقعی در نظر گرفته می شود لذا منجر به تخمین كمتر از حد واقعی بازده كاربرد آب در مزرعه می گردد. بنابراین اهداف پژوهش حاضر عبارت است از:

1-    تخمین دوباره بازده آبیاری پروژه های آبیاری در ایران و مقایسه آب با بازده گزارش شده یعنی حدود 33 درصد

2-    بررسی علل كم برآوردن بازده آبیاری در ایران

3-    تعیین اثر طراحی و مدیریت نادرست آبیاری در بازده كاربرد آب آبیاری در مزارع

4-    ارائه روش های عملی جلوگیری از هدر رفت آب

روش پژوهش

داده‌های گزارش شده توسط محققین مختلف در نقاط مختلف جمهوری اسلامی ایران دوباره تجزیه و تحلیل گردید و بازده‌های كاربرد آب در مزارع دوباره محاسبه شد. این داده‌ها در گروه‌های مختلف به شرح زیر طبقه بندی می شوند:

الف- بازده كاربرد آب در مزرعه

1-  طرح هایی كه در آنها آبیاری سطحی معقولی انجام شده و تعیین بازده كاربرد آب در مزرعه نیز در آنها صحیح انجام شده است.

2-  طرح هایی كه در آنها آبیاری سطحی معقولی انجام شده ولی تعیین بازده كاربرد آب در مزرعه بدرستی انجام نشده است.

3-    طرح هایی كه در آنها آبیاری سطحی بد طراحی شده ای را اجرا كرده اند.